Kaynakların Sınırlılığı Üzerine Bir Ekonomistin Giriş Notu
Ekonomist – kaynakların sınırlılığı ve bireysel & toplumsal tercihlerin kaçınılmazlığı çerçevesinde düşünür. Çünkü bir toplumun kalkınma yolculuğu, mevcut kaynakların hangi amaçlara yönlendirileceği kararlarının toplamıdır. Bu bağlamda, bir yandan “ne üretelim?”, “kimler için üretelim?” gibi sorular öne çıkar; öte yandan bu soruların cevabı bireysel kararlarla, piyasa dinamikleriyle ve toplumsal refah hedefleriyle iç içe geçer. Bu yazıda, kaynak yönetimi bağlamında önemli bir düzenleme olan 3194 Sayılı İmar Kanunu’nun (kısaca İmar Kanunu) çıkış tarihi üzerinden başlayarak, imar, yapılaşma ve kentleşme süreçlerinin ekonomi açısından nasıl bir anlam taşıdığına, piyasa ve bireysel kararlarla toplumsal refah arasındaki bağlantıya ekonomik perspektiften bakacağız.
—
1. Kanunun Çıkış Tarihi ve Mecburi Bağlamı
3194 Sayılı İmar Kanunu, 3 Mayıs 1985 tarihinde kabul edilmiş ve 9 Mayıs 1985 tarihli Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. [1] Bu tarih, Türkiye’nin yerleşim yerleri, imar planlama ve yapılaşma süreçlerinde yeni bir dönemin başlangıcını işaret eder.
Ekonomik açıdan bakıldığında, bir kanunun yürürlüğe girmesi yalnızca hukuki bir adım değil; aynı zamanda o alana yönelik yatırım kararlarının, arz‑talep ilişkilerinin, maliyetlerin ve faydaların yeniden şekillenmesi anlamına gelir. İmar düzenlemeleri, arazi kullanımından yapı haklarına, altyapı yatırımlarından kamu hizmetlerinin yerleşimine kadar geniş bir ekonomi alanına etki eder.
—
2. Piyasa Dinamikleri ve İmar Mevzuatının Etkisi
Piyasa mekanizması bireysel kararların toplamına göre işler: Bir yatırımcı arsa alır, bina yapar, kiraya verir ya da satar; tüketici konut seçimi yapar; belediye altyapı yatırımı planlar. İmar mevzuatı, bu piyasadaki kuralları belirler. 3194 Sayılı Kanun’un piyasaya etkilerini ekonomi perspektifinden üç alt başlıkta inceleyebiliriz:
2.1 Arz, Talep ve Kullanım Hakları
Kanunla birlikte, yerleşim yerlerinin planlı gelişimi, yapılaşma sınırları, plan değişiklik mekanizmaları daha belirgin hale gelmiştir. [2] Bu da demektir ki, arsa ve yapı piyasasında arz oldalındaki seçenekler – nerede, ne kadar yapılaşma olabileceği – mevzuata göre şekillenir. Talep tarafında ise nüfus artışı, kentleşme eğilimleri ve bireysel tercihlerin getirdiği konut, ticari kullanım talepleri devreye girer. İmar düzenlemeleri doğru araçlarla kullanılmazsa piyasada arzın daralması veya kullanım haklarının belirsizliği gibi sorunlar ortaya çıkar.
2.2 Bireysel Kararlar ve Risk‑Getiri Dengesi
Bir inşaat ya da arsa yatırımcısı karar verirken sadece maliyet ve beklenen getiriye bakmaz; hukuki riskleri, imar planlarının değişme ihtimalini, ruhsat süreçlerini ve piyasa likiditesini göz önüne alır. 3194 Sayılı Kanun’un “planlama esasları”, “imar planlarının hazırlanması ve yürürlüğe konulması” gibi hükümleri bu tür riskleri ve fırsatları şekillendirir. [1] Bu bağlamda bireysel yatırımcı tercihleri, mevzuat belirsizliği veya aşırı düzenleme nedeniyle ertelenebilir ya da başka alanlara kayabilir.
2.3 Toplumsal Refah ve Kamu Hizmetleri
Ekonomi açısından, imar düzeni sadece özel sektör yatırım kararlarını etkileyen bir unsur değildir; aynı zamanda kamu altyapı yatırımlarının etkinliğini, toplumsal mekanların (yeşil alan, ulaşım, altyapı) erişilebilirliğini ve sonuç olarak toplumsal refahı belirleyen bir çerçevedir. Kanunun amacı da zaten yerleşme yerlerinde “plan, fen, sağlık ve çevre şartlarına uygun teşekkül” sağlamak olarak tanımlanmıştır. [3] Bu yönüyle, imar düzenlemeleri toplumsal refah‑optimizasyonu için bir araç haline gelir: bireysel kararların toplumsal maliyet ve faydalarını, piyasa dışı etkileri hesaba katma imkânı sunar.
—
3. İmar Kanunu ve Ekonomik Sonuçların İncelenmesi
Kaynaklar sınırlıdır; arsa alanı, altyapı kapasitesi, çevresel kaynaklar gibi. 3194 Sayılı Kanun’un yürürlüğe girmesiyle birlikte bu kaynakların kullanımı mevzuatla yönlendirilmeye başlanmıştır. Bu yönlendirmenin ekonomik sonuçlarına bakalım:
3.1 Planlı Yerleşme ve Verimlilik
Doğru bir planlama yapısı, altyapı yatırımlarının verimli olmasını sağlar. Örneğin, yol, su, kanalizasyon gibi altyapı tesisleri uygun yerleşimlerde toplu şekilde yapılırsa maliyet düşer; bireysel rastgele yapılaşma ise altyapı maliyetlerini artırır. Kanunun plan esaslarını düzenlemesi bu bakımdan ekonomi için verimliliği artırıcıdır.
3.2 Arsa ve Yapı Piyasasında Rekabet ve Fiyat
İmar hakkı, yapılaşma oranı, kullanım biçimi gibi faktörler şeffaf şekilde belirlenince, arsa değerleri ve yapı maliyetleri daha öngörülebilir hâle gelir. Bu da yatırımcıların kararlarını hızlandırabilir. Öte yandan, aşırı sıkı düzenleme ya da belirsizlik fiyatları yukarı çekebilir, yatırım girişimlerini frenleyebilir. Burada bir denge vardır: Piyasa dinamizmi ile düzenleyici çerçeve arasındaki denge ekonomistin ilgilendiği çizgidir.
3.3 Kentsel Dönüşüm, Yatırım ve Toplumsal Refah
Türkiye’de kentleşme süreci hızlandıkça, eski yapı stoğu, çevre koşulları ve imar yönetmelikleri önemli hale gelmiştir. 3194 Sayılı Kanun’un çerçevesi içinde yapılan uygulamalar, kentsel dönüşüm gibi alanlarda kamu‑özel sektör işbirliklerini kolaylaştırabilir. Böylelikle hem bireysel yatırımcı kazancı hem de halkın yaşam kalitesi birlikte yükseltilebilir. Ancak burada seçimlerin sonucu kritik: Eğer planlama kısa vadeli kâr odaklı yapılır, toplumsal dışsallıklar (gürültü, traf ik, çevre yıkımı) göz ardı edilirse, ekonomik verimlilik değil aksine refah kayıpları ortaya çıkar.
—
4. Geleceğe Dönük Senaryolar ve Ekonomistin Soruları
3194 Sayılı Kanun’un köklü bir düzenleme olduğunu söyleyebiliriz; ancak ekonomist gözüyle bakıldığında hâlâ pek çok belirsizlik ve seçenek vardır. Bu bağlamda geleceğe dair senaryoları düşünmek önemlidir:
– Senaryo A – Düzenleme ve Teknoloji Uyumlu Süreç: İmar mevzuatı dijital dönüşüm, veri tabanlı planlama, sürdürülebilirlik kriterleriyle güncellenirse; kaynak kullanımı optimize edilir, altyapı maliyetleri düşer ve bireysel yatırım kararlarının yönü artar. Bu senaryoda toplumsal refah artar, piyasa dinamizmi canlı kalır.
– Senaryo B – Belirsizlik ve Yatırım Gecikmesi: İmar süreçlerinde belirsizlik, düzenlemelerde öngörülemeyen değişiklikler ya da yatırımcı güveninin zedelenmesi hâlinde; arsa‑yapı piyasasında arz sıkışabilir, fiyatlar yükselebilir, yatırımcı yön değiştirir. Bu durumda toplumsal refah beklenen düzeye ulaşamaz, ekonomik etkinlik azalabilir.
– Senaryo C – Yoğunlaşma ve Dışsallıkların Artışı: Hızlı yapılaşma ve denetim eksikliğiyle birlikte, altyapı yetersizlikleri, çevresel sorunlar ve sosyal dışsallıklar artabilir. Bu durumda piyasa kararları bireysel kâr yönünde olsa bile toplumsal refah azalabilir; kaynak kullanımı etkin olmaktan çıkar.
Ekonomist olarak şu soruları yöneltmek önemlidir: İmar düzenlemeleri bireysel yatırım kararlarını ne kadar etkiliyor? Piyasa fiyatları mevzuat takip ediyor mu? Kamu altyapısı ve hizmetleri bu düzenlemeyle uyumlu mu? Toplumsal refah kriterleri yatırım kararlarında ne kadar hesaba katılıyor?
—
Sonuç
3194 Sayılı İmar Kanunu, 3 Mayıs 1985’te kabul edilmiş ve 9 Mayıs 1985’te yürürlüğe girmiştir. [4] Ekonomik perspektiften baktığımızda, bu kanun hem piyasadaki arsa & yapı yatırım kararlarını şekillendiriyor hem de toplumsal refah açısından önemli bir düzenleyici araç işlevi görüyor. Kaynakların sınırlılığı koşulunda, imar düzenlemeleri bireysel kararlarla toplumsal hedefler arasındaki bağı yönetebilir: doğru olursa verim artırır, yanlış ya da belirsiz olursa refah kaybettirir. Geleceğe dönük olarak ise bu düzenlemenin teknolojiye, sürdürülebilirliğe ve şeffaflığa ne kadar uyum sağlayabileceği, piyasaların ve toplumun bu çerçevede ne ölçüde fayda elde edeceği kritik olacaktır.
—
Sources:
[1]: https://www.turkiyehukuk.org/3194-sayili-imar-kanunu/?utm_source=chatgpt.com “3194 Sayılı İmar Kanunu – TÜRKİYE HUKUK”
[2]: https://www.emo.org.tr/mevzuat/mevzuatdetay.php?kod=38&utmsource=chatgpt.com “EMO – İMAR KANUNU [KANUN NUMARASI: 3194-KABUL TARİHİ: 3/5/1985 …”
[3]: https://imarkadastro.com/userfiles/file/Mevzuat/3194imarkanunu08Agustos2011degisikligiile.pdf?utmsource=chatgpt.com “Kanun Numarası: 3194 – İMAR KANUNU”
[4]: https://avgokhaner.com/?id=143&p=kanunlar&utm_source=chatgpt.com “3194 SAYILI İMAR KANUNU | Adana Ceza,Boşanma,İcra,Miras ve İş Avukatı …”